Những câu chuyện về những người muốn “nên duyên” theo khát khao của mình nhưng bị từ chối bởi những người tự xưng là đại diện cho gia đình nhà gái, đã trở thành một bi kịch đầy xót xa. Qua những tình tiết về cuộc sống của nhân vật Tự và những người xung quanh, Ma Văn Kháng đã mang đến cho chúng ta những lời lẽ chua chát nhưng cũng đầy ý nghĩa rằng cuộc sống chính là một cái hũ dưa muối hỏng.
“Đời là một vại dưa muối hỏng”
Một ngày nọ, khi Tự bước vào lớp học, anh thấy trên bảng viết dòng chữ “Đời là một vại dưa muối hỏng”. Điều này không phải là trò đùa, nhưng dòng chữ ấy được viết ngắn gọn và rõ rệt. Tự đã thảo luận với học trò về câu nói này.
Câu nói này có vẻ như bông đùa nhưng lại giản dị miêu tả một cách tổng quát về xã hội hiện tại. Nhà văn không để Tự, Kha, hay bất kỳ nhân vật nào khác đề cập đến câu chuyện này, mà để những học sinh tự thảo luận về nó. Điều này đặc biệt ý nghĩa, liệu có phải xã hội đã đến mức tồi tệ đến mức mà cả học sinh cũng nhận thức được điều này mà không cần những người sâu sắc như Tự? Chúng ta có buồn về sự khắc nghiệt của thực tại xã hội hay vui mừng vì những học sinh đã nhận ra sự “hỏng” của xã hội?
Sau những trải nghiệm và chứng kiến của mình, Tự nhận thấy xã hội này đã trở thành một vại dưa hỏng khi “kẻ xấu thịnh đạt, người tốt ôm hận và chỉ biết trách mình”.
Tại trường học, nơi được coi là nơi trồng người, những người giáo viên lại là những người có vấn đề nhất về đạo đức. Hiệu trưởng Cẩm là một ví dụ, ông trình làng với vị trí quan trọng, nhưng lại có những tật xấu như tham lam, bần tiện và liều lĩnh. Ông được bổ nhiệm không phải vì năng lực mà chỉ vì là Đảng viên. Nhưng ai quan tâm đến điều đó? Mọi người chỉ cho rằng “nếu là Đảng viên thì làm lãnh đạo được. Lãnh đạo khó nhất mà còn làm được thì có việc gì mà chịu bó tay”. Điều này đã tạo ra một cuộc “cưỡng hôn thô lỗ” và đe dọa tương lai của thế hệ học sinh tại trường trung học số 5.
Ngoài những người giáo viên, còn có những nhân vật khác trong cuộc sống của Tự như Xuyến, vợ anh, chỉ quan tâm đến tiền bạc và khinh khi chồng vì thu nhập thấp. Trình, một cô bé từng tốt bụng, đã trở thành một người đầy ác ý. Quỳnh, người mới đến đã khiến Xuyến ngoại tình và phản bội anh.
Ma Văn Kháng đã mô phỏng một xã hội bị ô uế đạo đức, một thời đại “thịnh thế của cái ác” trong từng sự kiện, từng khúc mắc cuộc sống. Mặc dù cách miêu tả của ông có phần quá đáng, nhưng nó đã khiến chúng ta nhận ra rằng cái xấu luôn tồn tại và không thể loại bỏ hoàn toàn. Không có gì là tuyệt đối, và không có xã hội nào chỉ có điều tốt đẹp. Và bởi vì cuộc sống giống như một cái vại dưa, chúng ta luôn sống chung với nhau, chỉ cần một yếu tố tiêu cực tồn tại, nó sẽ lan tỏa mạnh mẽ. Điều này cũng đã xảy ra với Xuyến và Trình, hai nhân vật đã từ người hiền lành và chất phác trở thành những người tham lam và ác độc. Cuộc sống đã trở thành “một vại dưa muối hỏng”. Chúng ta nhận thức được sự bi kịch của thực tại nhưng không thể thay đổi nó. Câu nói “đời là một vại dưa muối hỏng” chỉ là một cách để thể hiện cảm xúc khâm phục về cuộc sống.
“Một cuốn sách hay đặt lầm chỗ”
Thuật cho rằng cuộc đời của Tự giống như “một cuốn sách hay để lầm chỗ. Một đám cưới không thành, một bữa tiệc dang dở”. Tính cách của Tự không phù hợp với trường trung học số 5 cũng như với vợ mình. Tự là một số phận bi kịch khi là một tri thức nhưng luôn bị áp lực về tiền bạc và bị vợ la mắng vì thu nhập thấp.
Trong quyển sách này, không chỉ Tự mà tất cả người trí thức vào thời điểm đó đã bị đặt sai chỗ. Người trí thức trong câu chuyện được miêu tả như những người không được công nhận, chỉ là những người đứng ngoài cuộc sống. Người giáo viên Biểu, cha của Tự là một ví dụ: “Ông Giáo Biểu, mặc dù là một đội ngũ với ông bí thư huyện ủy, anh cán bộ thuế nông nghiệp, chị huyện hội phụ nữ, chú giám mã huyện đội… nhưng vẫn bị coi là kẻ có vấn đề nghi vấn về chính trị, hoặc có những nguyên tắc sai lầm. Ông Giáo Biểu chỉ là một tầng lớp bị miệt thị và coi thường.”
Và người ta đã nhận xét về những người trí thức như sau: “Trí thức là một tầng lớp dao động, cần được giáo dục” là những người có “bản chất bạch vệ và xu hướng vô chính phủ, tự do tư sản”. Một thành viên trong gia đình Tự, một người từng là một cán bộ địa phương, chỉ coi thường tri thức khi nói: “Mẹ nó chứ, cấp hai là cái đ** gì mà nó đưa vào thành tiêu chuẩn cấp ủy để làm hại mình”.
Đó là một điều vừa bi vừa hài, muốn phát triển nhưng không thừa nhận địa vị của người trí thức. “Một cuốn sách hay đặt lầm chỗ” đã tạo nên bi kịch trong cuộc sống của Tự và nhiều tri thức khác. Qua tác phẩm, Ma Văn Kháng đã khai thác những vấn đề náo động trong thời đại đó, vấn đề về ý thức vị trí của tri thức, không chỉ là “công cụ” trong cuộc chiến chính trị và tranh quyền.
Mặc dù có người cho rằng, Ma Văn Kháng đã miêu tả quá nhiều về điều xấu. Nhưng liệu có phải điều tốt đẹp không được tôn vinh và nổi bật? Giữa lúc mà “tôn sư trọng đạo” bị xem nhẹ và chỉ coi là những gì thuộc về một giai cấp phong kiến, khi mà mọi người đều theo đuổi lợi ích cá nhân, Tự vẫn luôn là một giáo viên tận tụy. Tự có một khát vọng mãnh liệt, đó là được công nhận bởi “thước đo chính thống của thời đại”, trở thành một phần của những con người ưu tú và góp phần làm vinh danh dân tộc. Đây là khát khao được hòa nhập vào xã hội của Tự, dù cuộc sống chỉ là “một người mẹ ghẻ”, “một vại dưa muối hỏng”, Tự vẫn mong muốn được sự chấp thuận từ xã hội để thực hiện ước mơ của mình. Tuy nhiên, Tự nhận ra rằng, một cuộc cưới không nhất thiết cần phải có giấy giá thú, và anh không cần sự đồng ý của những người không đáng để ý để sống theo lý tưởng của mình. Một cuộc cưới có thể không có giấy giá thú, và một người cũng có thể sống theo ước muốn của mình mà không cần sự chấp thuận từ người khác.
Để mua cuốn sách, hãy truy cập: Fahasa
