“Tam Cốc” là cụm từ có nghĩa là “ba hang”, bao gồm Hang Cả, Hang Hai và Hang Ba, nằm ở thôn Văn Lâm, xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Khi đến tham quan Tam Cốc, du khách sẽ được trải nghiệm chuyến đi trên thuyền dọc theo dòng sông Ngô Đồng, một trải nghiệm thú vị kéo dài khoảng 2 giờ trên những chiếc thuyền nhỏ, nhẹ nhàng trôi trên mặt nước.
Ngồi trên những chiếc thuyền nhỏ, nhẹ nhàng lướt trên dòng sông Ngô Đồng trong không gian yên bình, du khách sẽ cảm nhận được sự trong lành và thanh bình ở đây, với không gian không bị xáo trộn bởi tiếng ồn ào của phố thị, mà chỉ có tiếng mái chèo nhẹ nhàng, tiếng gió vi vu qua những cung đàn đá, tiếng chim líu lo, và tiếng nước chảy nhỏ như những nhịp nhàng của thời gian trôi qua.
Tại Tam Cốc, du khách có thể ngắm nhìn cảnh trời mây, dòng sông, và những dãy núi hùng vĩ. Hai bên bờ sông là những cánh đồng lúa mênh mông, màu xanh ngút ngàn khi lúa non, và vàng óng ánh khi lúa chín. Trên những cánh đồng đó, những người nông dân với những công việc chăm sóc lúa, bắt cá tôm bằng những nông cụ truyền thống, tạo ra một cảm giác yên bình và thư thái cho du khách. Ngoài ra, những dãy núi cao thấp, dựng đứng ven sông cũng là những nhân chứng của những câu chuyện về cuộc sống, ước mơ và khát vọng của những người dân nơi đây.
Hành trình dài khoảng 400m theo dòng sông Ngô Đồng sẽ đưa du khách đến Nghi Môn ngoại, nơi hai quả núi Cửa Quèn và Vụng Gạo dựng đứng hai bên sông, mang theo những huyền thoại và truyền thống đặc biệt của vùng đất này.
Du khách sẽ tiếp tục hành trình bằng thuyền, đi qua cống Rồng bắc để băng qua sông Ngô Đồng, trên con đường dẫn vào khu di tích Đền Thái Vi ngày xưa, nay được biết đến như là con đường dẫn vào Đền Thái Vi. Cống này có chiều dài 2,8 mét, được xây dựng bằng đá, và trên mặt cống được khắc hình ảnh đầu rồng.
Sau khi đi qua cống Rồng, du khách sẽ thấy bên trái là một ngọn núi nhỏ nằm sát bên con đường dẫn vào Đền Thái Vi, còn bên phải là dòng sông và núi Gò Mưng. Đền Thái Vi là nơi tôn vinh các vị vua và các tướng của triều đại Trần, bao gồm Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông và Hoàng hậu Hiển Từ Hoàng Thái Hậu… Với phong cách kiến trúc “nội công ngoại quốc”, tức là bên trong tôn vinh vị công, bên ngoài tôn vinh vị quốc, đây là một điểm đến lịch sử đầy đặc sắc.
Khi thuyền tiếp tục lướt đi, du khách sẽ nhìn sang bên trái và thấy một ngọn núi nhỏ, được gọi là núi Văn, tiếp theo là núi Võ. Theo truyền thuyết, cách đây lâu lắm, có một vị thần gánh hai quả núi qua đây. Tuy nhiên, trong một lần đòn gánh bị gãy, hai quả núi rơi xuống và đặt ngay bên bờ sông. Hai quả núi này sau đó trở thành biểu tượng cho hai loại quan trọng trong xã hội: quan văn và quan võ. Thuyền đi qua hai quả núi này, du khách sẽ nhìn lại và thấy hình ảnh một hòn Vọng phu nhỏ tại đỉnh núi Võ, một hình tượng vô cùng đẹp mắt.
Ngoài ra, nhìn xa sang bên trái, du khách sẽ thấy một quả núi lớn, được gọi là núi Hang, nơi có hang Thiên Hương – một điểm tâm linh quan trọng thờ Linh Từ Quốc Mẫu, bà Trần Thị Dung đã truyền dạy nghề thêu ren cho nhân dân thôn Văn Lâm. Trên đỉnh của núi Hang có hình tượng một người ngồi quay mặt về phía Tây Bắc, tức là hướng về đền Thái Vi. Theo truyền thuyết, đây chính là vị thần đã gánh hai quả núi Văn và Võ, sau đó biến thành đá.
Con thuyền lướt nhẹ đưa du khách tới Nghi Môn nội, là hai quả núi nằm hai bên sông tạo thành cổng thiên nhiên mở ra để đón du khách trước khi vào Tam Cốc. Bên tay trái của du khách là núi Bến Thánh, gần bến Thánh là bến thuyền được vua Trần Thái Tông cho xây dựng để đi bằng đường thủy vào am Thái Vi. Còn bên tay phải là núi Phượng Hoàng. Khoảng cách 15 mét, thuyền dừng lại, quay đầu nhìn về núi Phượng Hoàng, du khách sẽ thấy gần sát mặt sông có một mỏm đá nhô lên rất giống mỏ con phượng hoàng, vô cùng đẹp mắt.
Nhiếp ảnh gia và nhà quay phim thường ghi lại hình ảnh “mỏ phượng hoàng” như một điểm nhấn cho bức tranh Tam Cốc khi muốn giới thiệu về địa điểm này. Nhìn sang bên tay phải, du khách sẽ thấy một tảng đá lớn và phẳng nằm sát bờ sông. Theo truyền thuyết, đây là tảng đá trước đây vua Trần Thái Tông thường đến câu cá khi lập am Thái Vi ở phía trong Hang Cả. Tên cổ xưa của tảng đá này được gọi là “gồ đá cây sộp”. Điều này thể hiện sự kết hợp tuyệt vời giữa thiên nhiên và lịch sử, tạo nên một không gian đầy ấn tượng và hấp dẫn cho du khách khi tham quan Tam Cốc.
Cảnh đẹp tự nhiên của Tam Cốc như một bức tranh sống động, khiến ai đến đây cũng phải ngạc nhiên và trầm trồ. Nhìn từ xa, khung cảnh mênh mông của núi non và dòng sông như một bức tường vững chãi bao bọc không gian. Trên bên phải, núi đá hình như một quả chuông đồng khổng lồ, với một cửa hang nhỏ bên dưới, nhưng bên trong lại rộng lớn, thoáng đãng. Đó chính là hang Múa, nơi truyền thuyết kể về các cung tần mỹ nữ thường ca múa. Đặc biệt, hang Múa còn có đường bộ thông ra xã Ninh Xuân và từng là Bệnh viện dã chiến của Quân y 5 trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ, là điển hình cho sự kết hợp giữa thiên nhiên và lịch sử.
Trên thuyền, nhìn dọc theo dãy núi hai bên và cửa Hang Cả dưới chân núi, ta có thể nhận thấy những vết lõm sâu rộng, như những vòm hình thành từ sự mài mòn của sóng biển hàng triệu năm. Đây là kết quả của quá trình bào mòn và khoét sâu của sóng biển, tạo nên những tác phẩm tự nhiên tuyệt vời như vậy. Các nghiên cứu và khảo cổ học còn chứng minh rằng, hàng triệu năm trước, địa điểm này là vùng biển mênh mông. Nước mưa và nước biển trôi qua núi đá, đã bào đục sâu vào ruột núi, làm cho đá vôi phân hoá và nhường chỗ cho việc hình thành hang động và hệ thống sông ngầm dưới lòng đất. Điều này làm cho cảnh quan Tam Cốc thêm phần huyền bí và hấp dẫn, đồng thời là một minh chứng cho sức mạnh và sự vĩ đại của tự nhiên.
Hang Cả, với chiều dài 127m và chiều rộng 20m, nằm ẩn mình dưới gốc của một quả núi lớn, kẻo qua hai dãy núi dọc bên sông Ngô Đồng, tạo nên một khung cảnh ấn tượng và huyền bí. Dòng sông Ngô Đồng khi chạy đến đây bị cản lại, chảy uốn khúc qua lòng núi, tạo nên một không gian hang ẩm mát và tĩnh lặng.
Khi thuyền lướt vào bên trong hang, du khách sẽ cảm nhận được sự mát lạnh của không khí. Dòng nước êm đềm, nhẹ nhàng trôi qua, tạo ra những sóng nhỏ lung linh dưới ánh sáng từ mặt trời. Mùa hè, cái nóng của mùa này dường như tan biến theo từng cơn gió khi thuyền trôi qua, thay vào đó là sự mát mẻ của hang đá. Mùa đông, không gian trong hang cũng không còn lạnh buốt mà trở nên ấm áp hơn. Hang này có nhiều nhũ đá tự nhiên, tạo ra những cảm xúc độc đáo cho du khách khi thấy chúng phản chiếu ánh sáng lên mặt nước dưới đáy hang.
Những khối nhũ đá ở đây có hình dáng đa dạng, từ những hình thù giống như con người, cây cỏ cho đến những khối đá tròn lì trên trần và thành hang. Sự đa dạng này khiến cho mỗi người khi đến đây đều có cảm nhận và tưởng tượng riêng, tạo nên một không gian đầy phong phú và thú vị. Hang Cả còn có những khối nhũ đá tròn lì, từ đó nước nhỏ chảy xuống tạo ra những dòng nước trong veo như bầu sữa mẹ, mang lại sự sống và sinh khí cho hang động này.
Hang Cả không chỉ thu hút du khách bởi vẻ đẹp tự nhiên mà còn có ý nghĩa lịch sử sâu sắc, đặc biệt trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp. Đây từng là căn cứ quan trọng của cách mạng, nơi mà bộ đội và nhân dân đã sử dụng thuyền để thực hiện các hoạt động cách mạng. Đáng chú ý, công binh xưởng Nguyễn Công Cậy được thành lập ngay bên ngoài hang Cả, với nhiệm vụ sản xuất vũ khí để hỗ trợ cho cuộc chiến từ năm 1947 đến 1950.
Vị trí chiến lược của công binh xưởng được chọn ở phía bên tay phải của hang, trải dài từ ngoại vi cửa hang đến thung lũng rộng lớn. Đến năm 1986, Đại tướng Võ Nguyên Giáp – một nhà lãnh đạo quân sự có uy tín, khi đến thăm Tam Cốc, đã phát hiện một điều thú vị. Ông nhận thấy trên đỉnh của một ngọn núi trong thung lũng, các khối đá có hình dạng giống như những chiếc xe tăng đang di chuyển. Bên cạnh đó, nhìn từ thung lũng ra, du khách sẽ thấy một dãy núi gần như chạy dài, với cấu trúc các khối đá được xếp chồng lên nhau, tạo ra một cảnh tượng khá ấn tượng, giống như khu đền Angkor Wat ở Campuchia.
Khi ngồi trên thuyền, du khách sẽ nhìn thấy hình tượng độc đáo trên vách núi tại cửa hang Cả: một cụ già râu tóc bạc ngồi câu cá, được xem như ông tiên câu cá. Trên cao, có hình ảnh một cô tiên mặc áo trắng bay lên, dẫn dắt từng đàn dê ăn lá cây thuốc quý trên núi. Dê núi cũng là một trong những đặc sản nổi tiếng của vùng đất Ninh Bình.
Di chuyển khoảng 200m tiếp theo, bên tay trái sẽ thấy một mỏm núi nhỏ giống như đầu rồng, được gọi là núi Hàm Rồng. Đối diện với núi Hàm Rồng là núi Kim Quy, còn được gọi là núi Rùa. Từ núi Rùa này, dãy núi kéo dài về phía trước khoảng 300m, đến gần chân núi Vườn Am. Đây là một khu vực cao, nơi vua Trần Thái Tông đã lập Hành cung, một am nhỏ đầu tiên khi ông đến Vũ Lâm. Sau này, do khu vực này hẹp và lầy lội, vua Trần Thái Tông đã chuyển sang động Vũ Lâm để xây dựng am Thái Vi, nguyên bản của đền Thái Vi ngày nay. Từ đó, khu vực này được gọi là Vườn Am, và dãy núi bên cạnh cũng được biết đến với tên gọi núi Vườn Am.
Nhìn xa trên sườn núi, bạn sẽ thấy những bóng hình của các loài động vật như đang vội vã đi qua, cùng với hàng dê nhỏ nhẹn đang thảnh thơi ăn lá cây trên đỉnh núi. Bên cạnh đó, những cành phong lan vươn mình giữa trời, cùng với những cây thạch nam, vạn tuế, và cây si đã tồn tại hàng ngàn năm bên những ngọn núi cao.
Tiếp tục hành trình, sau khoảng 1km, thuyền sẽ đưa bạn đến hang Hai, nằm dưới một quả núi vắt ngang qua hai dãy núi ở hai bên sông. Hang Hai có chiều dài 60m, rộng 18m. Trần hang được trang trí bởi những tảng nhũ đá hình máy bay, đám mây, và những khối đá giống như bầu sữa mẹ.
Rời khỏi hang Hai, bạn sẽ nhìn thấy ngay cửa hang Ba, chỉ cách đó khoảng 100m. Phía bên phải của cửa hang Ba, có một đàn cá Sấu đá đang nằm trước cửa. Đây là hang ngắn nhất, thấp nhất nhưng lại là hang hút gió nhất. Trong mùa hè oi bức, khi thuyền đi vào hang, bạn sẽ cảm nhận được sự mát mẻ và dễ chịu.
Sau khi thưởng ngoạn vẻ đẹp của hang Ba, thuyền sẽ đưa bạn trở về bến thuyền theo lối cũ, cho bạn cơ hội thưởng ngoạn một lần nữa vẻ đẹp lung linh của Tam Cốc.
